Είναι μια αναπτυξιακή διαταραχή που παρατηρείται σε διάφορους βαθμούς στο 5-10% των παιδιών σχολικής ηλικίας. Δεν αποτελεί τόσο πάθηση, όσο ένα σύνολο προβληματικών συμπεριφορών. Τα παιδιά με διαταραχή ελλειμματικής προσοχής-υπερκινητικότητας είναι παρορμητικά, αφηρημένα, απρόσεκτα και νευρικά. Αυτές οι συμπεριφορές συνήθως δυσχεραίνουν τη μάθηση και δημιουργούν δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις στο σπίτι και στο σχολείο. Υπάρχουν διάφορες μορφές της διαταραχής, ανάλογα με τον αριθμό και το είδος των κριτηρίων που πληρούνται.

Ο «αφηρημένος» υποτύπος αφορά στα παιδιά που περισπώνται εύκολα, αλλά δεν είναι τόσο υπερκινητικά. Ο υποτύπος των «συνδυασμών» αφορά σε παιδιά που είναι ιδιαίτερα υπερκινητικά και παρορμητικά. Πολλά παιδιά που πάσχουν από τη συγκεκριμένη διαταραχή, δυσκολεύονται και σε άλλους τομείς. Ένα ποσοστό 25-30% των παιδιών με ADHD παρουσιάζουν μαθησιακές δυσχέρειες και δυσκολίες σε διάφορα γλωσσικά πεδία, όπως η ανάγνωση.

Πολλά παιδιά με ADHD αντιμετωπίζουν δυσκολίες με ειδικές κινητικές δεξιότητες, όπως το γράψιμο γραμμάτων, το σχέδιο και η γραφή. Περίπου μισά από τα προβληματικά παιδιά εμφανίζουν και ψυχιατρικές διαταραχές, όπως η διαταραχή επιθετικής-εναντιωματικής συμπεριφοράς (ODD), η διαταραχή διαγωγής (conduct disorder), η κατάθλιψη και το άγχος. Αν το παιδί σας έχει ADHD, είναι σημαντικό να εξακριβωθούν οποιεσδήποτε συνυπάρχουσες διαταραχές, ώστε να καταστρωθεί το αποτελεσματικότερο πρόγραμμα διαχείρισης.

Πού οφείλεται το ADHD;

Τα ακριβή αίτια παραμένουν άγνωστα. Είναι σαφές ότι η κληρονομικότητα παίζει σημαντικό ρόλο, αφού το ADHD είναι συνηθέστερο σε οικογένειες στις οποίες απαντάται άλλο ένα παιδί ή ένας γονιός με ADHD. Είναι γνωστό ότι τα παιδιά με ADHD έχουν διαφορές στη χημική ισορροπία των νευροδιαβιβαστών. Παρότι στο Διαδίκτυο και σε άλλες πηγές υπάρχουν πολλοί που υποστηρίζουν ότι το ADHD οφείλεται σε τροφικά σάκχαρα ή πρόσθετα, σε χρωστικές ουσίες, σε τροφικές αλλεργίες ή περιβαλλοντικές τοξίνες, οι ιατρικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί μέχρι στιγμής, δεν τεκμηριώνουν καμία από αυτές τις απόψεις.

Πώς εκδηλώνεται το ADHD;

Το παιδί που πάσχει από ADHD, είναι αφηρημένο. Περισπάται εύκολα και δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί όταν βρίσκεται σε θορυβώδεις χώρους (π.χ. στην τάξη του σχολείου). Ωστόσο, πολλοί γονείς αναφέρουν ότι όταν το παιδί τους καταπιάνεται με μια συγκεκριμένη δραστηριότητα στο σπίτι, όπως η παρακολούθηση τηλεόρασης ή η ενασχόληση με ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι, μπορεί να διατηρήσει τη συγκέντρωσή του.

Επίσης, σε περιστάσεις όπου εμπλέκονται δύο άτομα (το παιδί και άλλο ένα άτομο), το παιδί που πάσχει από ADHD, καταφέρνει να προσηλώσει την προσοχή του και να ολοκληρώσει την εργασία που του έχει ανατεθεί. Επειδή το παιδί με ADHD περισπάται εύκολα, συχνά δεν καταφέρνει να ολοκληρώσει τις εργασίες που του αναθέτουν, χάνει πράγματα εύκολα και φαίνεται αφηρημένο και απρόσεκτο. Ορισμένα παιδιά με ADHD, ειδικά αυτά που δεν είναι υπερκινητικά, μπορεί να δίνουν την εντύπωση ότι ονειροπολούν ή ότι αδιαφορούν για ό,τι συμβαίνει γύρω τους, επειδή περισπώνται πολύ εύκολα. Το παιδί με τη «συνδυασμένη» μορφή ADHD είναι υπερκινητικό και βρίσκεται πάντα «στο πόδι».

Η νευρικότητα είναι σύνηθες χαρακτηριστικό. Το παιδί δυσκολεύεται να καθίσει στην τάξη και μπορεί να διακόπτει συχνά το μάθημα. Συχνά, το παιδί με ADHD δυσκολεύεται να παίξει ήσυχα και μιλάει ακατάπαυστα. Ο παρορμητισμός είναι άλλο ένα γνώρισμα των παιδιών με ADHD. Η δυσκολία ελέγχου του παρορμητισμού τους μπορεί να συνεπάγεται δυσκολία αναμονής σε μια ουρά, εκφορά απαντήσεων πριν από τη διατύπωση της ερώτησης και συνεχείς διακοπές του ατόμου που μιλάει. Τα παιδιά με ADHD είναι απρόσεκτα, γεγονός που τα θέτει άμεσα σε κίνδυνο τραυματισμών.

Στη σχολική τάξη, αν το πρόβλημα δεν είναι κατανοητό, τα παιδιά με τη «συνδυασμένη» μορφή του ADHD (υπερκινητικότητα και παρορμητισμός) συχνά θεωρούνται συνειδητά ανυπάκουα και ιδιότροπα παιδιά. Στο σπίτι, τα προβλήματα που προκαλούνται από την αδιαφορία για τις υποδείξεις, την αφηρημάδα και τον παρορμητισμό, μπορεί να πυροδοτήσουν εντάσεις με τους γονείς και τα αδέλφια. Τα παιδιά με ADHD μιλούν προτού σκεφτούν,γεγονός που τους δημιουργεί προβλήματα με τους συνομηλίκους τους και δεν τους επιτρέπει να διατηρήσουν σταθερές φιλίες. Ωστόσο, τα περισσότερα παιδιά με ADHD είναι σε θέση να λειτουργήσουν ικανοποιητικά, όταν οι γονείς, οι δάσκαλοι και τα αδέλφια τους κατανοούν τη φύση των συμπτωμάτων και ακολουθούν μια σωστή τακτική διαχείρισης.

Πώς διαγιγνώσκεται το ADHD;

Δεν υπάρχουν εξετάσεις αίματος, ακτινογραφικές εξετάσεις ή ψυχολογικά τεστ για τη διάγνωση του ADHD. Η διάγνωση γίνεται από ένα γιατρό ή ψυχολόγο, με βάση την αξιολόγηση των πληροφοριών που παρέχουν οι γονείς και το προσωπικό του σχολείου σχετικά με τη συμπεριφορά του παιδιού στο σπίτι και την τάξη.

Αυτές οι πληροφορίες παρατίθενται με τη μορφή ενός λεπτομερούς ιστορικού σε ερωτηματολόγια ή σε καταλόγους κριτηρίων, όπως το ερωτηματολόγιο του Conner. Για να γίνει η διάγνωση, πρέπει να πληρούνται ορισμένα κριτήρια. Η αποκλίνουσα συμπεριφορά πρέπει να εκδηλώνεται σε περισσότερα από ένα μέρη – για παράδειγμα, στο σπίτι και στο σχολείο. Συνήθως, η διάγνωση γίνεται αφότου το παιδί κλείσει τα 6 χρόνια.

Μολαταύτα, τα γνωρίσματα του ADHD είναι εμφανή και νωρίτερα. Το παιδί που πάσχει από ADHD, δυσκολεύεται να παραμείνει συγκεντρωμένο και να ελέγξει τις παρορμήσεις του, γεγονός που προκαλεί προβλήματα στο σχολείο και στις διαπροσωπικές του σχέσεις. Ωστόσο, το παιδί μπορεί να φαίνεται αφηρημένο ή να συμπεριφέρεται παρορμητικά για άλλους λόγους – δεν είναι απαραίτητο να έχει ADHD.

Για παράδειγμα, τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες ή αναπτυξιακή καθυστέρηση μπορεί να δυσκολεύονται να ακολουθήσουν υποδείξεις που δεν κατανοούν ή να περατώσουν εργασίες που τους φαίνονται ακατόρθωτες. Κατά παρόμοιο τρόπο, το άγχος, τα ακουστικά ή οπτικά προβλήματα, οι στρεσογόνοι παράγοντες στο σπίτι (π.χ. εντάσεις μεταξύ των γονιών) και οι ψυχιατρικές παθήσεις, όπως η διαταραχή επιθετικής-εναντιωματικής συμπεριφοράς και η διαταραχή διαγωγής, μπορεί επίσης να προκαλέσουν αφηρημάδα και αποκλίνουσα συμπεριφορά και να εκληφθούν εσφαλμένα ως ADHD. Ο γιατρός που κάνει τη διάγνωση, θα πρέπει να εξετάσει το παιδί προσεκτικά, ανιχνεύοντας άλλα πιθανά αίτια.

Πώς αντιμετωπίζεται το ADHD;

Το ADHD είναι ένα μακροπρόθεσμο πρόβλημα που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Είναι σημαντικό να καταστρωθεί ένα πρόγραμμα διαχείρισης, βασισμένο στην καλή επικοινωνία μεταξύ γονέων, δασκάλων, γιατρών και ψυχολόγων. Ο στόχος της θεραπείας πρέπει να καθορίζεται από τις ανάγκες του παιδιού και της οικογένειάς του και να προσδιορίζεται με σαφήνεια, προτού καταστρωθεί το πρόγραμμα διαχείρισης. Αυτοί οι στόχοι μπορεί να περιλαμβάνουν:

• βελτίωση της σχολικής απόδοσης – συγκεκριμένα, περάτωση εργασιών και καλλιέργεια της ικανότητας επίδειξης μεγαλύτερης ακρίβειας.
• μείωση της εριστικής συμπεριφοράς.
• αυξημένη ανεξαρτησία.
• βελτίωση της σχέσης με τα μέλη της οικογένειας, τους δασκάλους και τους συνομηλίκους.
• ενίσχυση της αυτοεκτίμησης.
• πρόληψη ατυχημάτων.

Η υπομονή, η επιμονή, η στενή επίβλεψη του προγράμματος διαχείρισης και η τακτική επαναξιολόγηση παίζουν σημαντικό ρόλο. Η αντιμετώπιση του ADHD είναι ένα ζήτημα που έχει μελετηθεί επί χρόνια και στηρίζεται στη φαρμακοθεραπεία και τη συμπεριφοριστική θεραπεία.

Οι έρευνες έχουν δείξει ότι ο συνδυασμός αυτών των δύο μεθόδων είναι πιο αποτελεσματικός από την εφαρμογή μόνο της μίας μεθόδου. Επίσης, η χορήγηση των φαρμάκων θα πρέπει να γίνεται με στενή επίβλεψη.

Φαρμακοθεραπεία 

Συνήθως, οι γονείς δυσκολεύονται να αποφασίσουν να υποβάλουν το παιδί τους σε καθημερινή φαρμακοθεραπεία. Ωστόσο, έχει αποδειχθεί ότι η φαρμακοθεραπεία είναι η αποτελεσματικότερη λύση για τη βελτίωση της συγκέντρωσης και τον έλεγχο του παρορμητισμού. Οι γονείς πρέπει να κατανοήσουν ότι τα φάρμακα δεν θεραπεύουν τη διαταραχή.

Στόχος της φαρμακοθεραπείας είναι η μέγιστη αξιοποίηση του μαθησιακού δυναμικού και η βελτίωση των σχέσεων με ενηλίκους και συνομηλίκους. Επίσης, το πρόγραμμα διαχείρισης πρέπει να περιλαμβάνει και αντιμετώπιση τυχόν συνοδευτικών προβλημάτων. Τα συμπτώματα πρέπει να εντοπίζονται και να αξιολογούνται εγκαίρως, ενώ τα φάρμακα πρέπει να χορηγούνται με προσοχή. Επίσης, ο εντοπισμός των παρενεργειών πρέπει να πραγματοποιείται έγκαιρα.

Ο γιατρός θα αποφασίσει ποια δόση του φαρμάκου μπορεί να εξασφαλίσει τα μέγιστα θετικά αποτελέσματα και τις ελάχιστες παρενέργειες. Ορισμένοι γιατροί προτιμούν να αρχίζουν τη χορήγηση των φαρμάκων με μια διαδικασία τυχαιοποιημένης «τυφλής έρευνας», στα πλαίσια της οποίας χορηγούνται πραγματικά φάρμακα και χάπια ζάχαρης (πλασέμπο). Έπειτα, οι γονείς και οι δάσκαλοι αξιολογούν την αποτελεσματικότητα και τις παρενέργειες χωρίς να γνωρίζουν αν το παιδί έλαβε το πλασέμπο ή το πραγματικό φάρμακο. Έτσι, το φάρμακο μπορεί να αξιολογηθεί αντικειμενικά.

Έχει αποδειχθεί ότι αυτός είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος έναρξης της φαρμακοθεραπείας, αν και δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστεί σε όλες τις περιστάσεις. Τα φάρμακα που έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικά για την αντιμετώπιση του ADHD είναι τα «διεγερτικά», όπως η μεθυλφαινιδάτη και η δεξτροαμφεταμίνη.

Πιστεύεται ότι αυτά τα φάρμακα αποκαθιστούν τη φυσιολογική χημική ισορροπία του εγκεφάλου. Παρότι το Ritalin (μεθυλφαινιδάτη) δεν προβάλλεται πάντα θετικά από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, είναι ασφαλές, έχει ελάχιστες παρενέργειες και η επίδρασή του στα παιδιά έχει μελετηθεί επαρκώς. Σε γενικές γραμμές, λαμβάνεται δύο φορές ημερησίως, πρωί και μεσημέρι, ή τρεις φορές ημερησίως, πρωί, μεσημέρι και μετά το σχολείο.

Η χορήγηση του φαρμάκου τα Σαββατοκύριακα εξαρτάται από τα συμπτώματα και τους στόχους της θεραπείας. Αν ο κύριος στόχος είναι η βελτίωση της σχολικής απόδοσης και δεν υπάρχουν εντάσεις στο σπίτι, το παιδί μπορεί να λαμβάνει το φάρμακο μόνο κατά τη σχολική εβδομάδα. Αν ανακύπτουν ζητήματα που σχετίζονται με τον ανεξέλεγκτο παρορμητισμό και επηρεάζουν τις σχέσεις στο σπίτι ή αν η αφηρημάδα δυσχεραίνει την ενασχόληση με τα σχολικά μαθήματα, το παιδί μπορεί να λαμβάνει τα φάρμακα και τις ημέρες που δεν πηγαίνει σχολείο.

Στις συνηθέστερες παρενέργειες των διεγερτικών φαρμάκων συγκαταλέγονται η ανορεξία και οι διαταραχές ύπνου. Ωστόσο, καμία από αυτές τις παρενέργειες δεν δημιουργεί σοβαρά προβλήματα, αν τα φάρμακα λαμβάνονται με τα γεύματα ή αμέσως μετά τα γεύματα και αν η τελευταία δόση χορηγείται τουλάχιστον 4 ώρες πριν από την κατάκλιση. Το παιδί μπορεί να λαμβάνει τα νέα διεγερτικά φάρμακα, όπως η μεθυλφαινιδάτη, μία φορά ημερησίως, κάθε πρωί. Με αυτό τον τρόπο, το φάρμακο θα έχει μια ήπια επίδραση καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας.

Στο παρελθόν, είχαν εκφραστεί ανησυχίες σχετικά με την πιθανή καταστολή της ανάπτυξης. Ωστόσο, οι έρευνες δείχνουν ότι δεν υπάρχει διαφορά αναστήματος μεταξύ των ενηλίκων που έλαβαν Ritalin και εκείνων που δεν έλαβαν το συγκεκριμένο φάρμακο. Πολλοί γονείς φοβούνται ότι το παιδί τους θα φαίνεται ζαλισμένο και αποπροσανατολισμένο. Μολαταύτα, όταν το παιδί λαμβάνει τη σωστή δόση, δεν θα αισθάνεται ναρκωμένο.

Αυτά τα φάρμακα δεν είναι εθιστικά για τα παιδιά που πάσχουν από ADHD. Υπάρχουν και άλλες φαρμακευτικές εναλλακτικές για τα παιδιά με ADHD. Συνήθως, αυτά τα φάρμακα χορηγούνται αν τα διεγερτικά κριθούν αναποτελεσματικά ή αν συνυπάρχουν διαταραχές που δεν επιτρέπουν τη χορήγηση διεγερτικών. Σε αυτά τα φάρμακα συγκαταλέγεται η κλονιδίνη, ορισμένα αντικαταθλιπτικά και οι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRI), όπως η σετραλίνη, η παροξετίνη και η φλουοξετίνη.

Συμπεριφοριστική θεραπεία

Ενίοτε είναι δύσκολο να ζείτε στο ίδιο σπίτι με ένα παιδί που πάσχει από ADHD. Οι δάσκαλοι των παιδιών με ADHD μπορεί επίσης να αντιμετωπίζουν δυσκολίες. Είναι σημαντικό να θυμάστε ότι τα παιδιά με ADHD συνήθως δεν προσπαθούν να εκνευρίσουν τους άλλους, απλώς αδυνατούν να ελέγξουν τις αντιδράσεις τους.

Όταν εντοπίσετε την ύπαρξη της διαταραχής και κατανοήσετε τη φύση της, θα προλάβετε τον κύκλο των αρνητικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ του παιδιού με ADHD και των δασκάλων ή φροντιστών του. Για να αποτρέψετε την απώλεια της αυτοεκτίμησης και την εκδήλωση των συνεπειών της, φροντίστε να ενθαρρύνετε το παιδί να αναπτύξει τις θετικές του ιδιότητες και τα δυνατά του σημεία. Το παιδί θα πρέπει να επιδίδεται σε δραστηριότητες που θα το βοηθούν να νιώθει χαρούμενο και ικανό να ολοκληρώνει επιτυχώς κάποιο έργο. Μπορεί να ασχοληθεί με τον αθλητισμό, τη μουσική, τον προσκοπισμό, την τέχνη ή οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα.

• Οι τροποποιήσεις στο σχολείο και στο σπίτι θα μειώσουν την αφηρημάδα και θα ενισχύσουν την ανεξαρτησία του παιδιού.
• Τα παιδιά με ADHD συχνά χρειάζονται οργανωτικά βοηθήματα και υπενθυμίσεις. Μπορείτε να καρφιτσώνετε υπενθυμίσεις στη σάκα του ή στην πόρτα της κρεβατοκάμαράς του. Με αυτό τον τρόπο ενισχύεται η ανεξαρτησία του παιδιού, καθώς δεν θα αναγκάζεται να επιστρέφει για τέταρτη φορά στο σπίτι, ώστε να πάρει το τετράδιο που χρειάζεται στο σχολείο!
• Ενθαρρύνετε το παιδί να κάθεται στα πρώτα θρανία της τάξης, ώστε να μη διακόπτει συχνά το μάθημα. Επίσης, η κατάστρωση ενός «φορτωμένου» καθημερινού προγράμματος μπορεί να αποδειχθεί βοηθητική.
• Φροντίστε να ανταμείβετε το παιδί και να επιβάλλετε κυρώσεις όποτε χρειάζεται, ώστε να ενθαρρύνετε τις ορθές συμπεριφορές και να περιορίζετε τις ανάρμοστες.
• Η καλή επικοινωνία με το θεραπευτή και με τα άτομα στο περιβάλλον του σχολείου και του σπιτιού είναι σημαντική για την επιτυχία του προγράμματος διαχείρισης.

Αν το παιδί παρουσιάζει σοβαρότερα προβλήματα συμπεριφοράς ή πάσχει από ψυχιατρικές διαταραχές, ζητήστε τη βοήθεια ενός οικογενειακού συμβούλου.

Εναλλακτικές θεραπείες

Έχουν προταθεί διάφορες εναλλακτικές θεραπείες για τα παιδιά με ADHD. Σε αυτές συγκαταλέγονται η χορήγηση μεγαβιταμινών, η οπτομετρική άσκηση, η πρόσληψη των απαραίτητων λιπαρών οξέων, οι ειδικές δίαιτες, η χρήση γυαλιών, η χειροπρακτική θεραπεία και η βιοανάδραση.

Έγκυρες έρευνες έδειξαν ότι καμία από αυτές τις θεραπείες δεν είναι αποτελεσματική για τα παιδιά με ADHD. Αντίθετα, ορισμένες από αυτές, όπως η χορήγηση μεγαβιταμινών και οι ειδικές δίαιτες, μπορεί να είναι επιβλαβείς. Το ADHD πρέπει να διαγνωστεί και να αντιμετωπιστεί έγκαιρα, ώστε να προληφθούν οι μακροπρόθεσμες δυσκολίες στο σχολείο, η χαμηλή αυτοεκτίμηση και τα προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Με υπομονή και με τη σωστή βοήθεια, το παιδί που πάσχει από ADHD, μπορεί να είναι ευτυχισμένο, επιτυχημένο και ανεξάρτητο.